Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi

Osmanlı’nın ikinci payitahtı Edirne, devri saltanatında omuzladığı sosyal ve politik gücü adım başı hissettiren tarih ve kültür varlıklarıyla doludur. Günümüze ulaşmayı başarabilenlerin yanında belki onlardan daha da fazla kaybedilmiş yapıdan bahsedilebilir. Göğe uzanan minareleriyle şehrin ufkunu çizen camilerden köprülere, şehrin ekonomik gücünün hissedildiği kapalı çarşılardan imaretlere, Osmanlı sarayından günümüze ulaşabilenlerden kervansaraylara, medreselere, külliyelere, hanlara, hamamlara kadar pek çok yapı arasında su mimarisinin en göz önünde örnekleri olan çeşmeler ve sebiller her köşe başında karşımıza dikilir. Bir yüzünü Selimiye arastasına diğer yüzünü Eski Cami’ye dönmüş olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi onlardan sadece biridir.

Edirne’nin en büyüğü

Edirne’deki Osmanlı çeşmeleri arasında en büyüğü olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi, IV. Mehmet döneminin ünlü sadrazamlarından Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Selimiye Arastası’nın doğu kapısına yakın bir mevkide bulunan çeşme hicri 1077 yılında yaptırılmıştır. Bu tarih miladi olarak 1667 yılına denk düşmektedir. Edirne’de günümüze ulaşamayan 13 çeşme daha yaptırmış olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın sadrazamlığından 7 yıl önce, sadrazam kaymakamlığı görevindeyken yaptırdığı bu çeşme, Edirne’deki Osmanlı çeşmeleri arasındaki en büyüğü olmasıyla da dikkat çekicidir.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi, üç cepheli, kesme taş malzemeden yapılmış, oluklu kiremit kaplı ahşap çatıya sahip, hazneli bir meydan çeşmesidir. Kuzey güney doğrultusunda meyilli bir cadde üzerinde yer alır. Ana cephesi güneye bakan çeşme yamuk dörtgen planlıdır. Çeşmenin yüksekliği yaklaşık 6.,50 metre genişliği ise 8,75 metredir. Yükseklik algısı meyil ve yol kotunda yapılan çalışmalarla bir parça yitirilmiş olsa da kütlesel bir heybet duygusu hakimdir.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi’nin güneye bakan ana cephesi derin bir niş, niş içerisinde yer alan ve selvi, lale, yıldız çiçeği motifli bir rozet ile çeşme lülesinden oluşan süslemelere sahip bir ayna taşı ile nişin üzerine konumlanmış altı satırlık çeşme yapım kitabesiyle kendini ele verir. Çeşme nişinin arasına denk düşecek şekilde 0.50 metre genişlikte, 0.65 metre genişlikte bir su yalağı bulunur. Yalak mermerden olup iki yanında oturma sekileri yer almaktadır.

Gelelim çeşmenin Selimiye Arastası yönüne bakan doğu cephesine…Çeşme kütlesinin yüzey alanı en geniş olan bu cephesinde, sağ köşeye yakın bir mevkide sivri kemerli, cepheden derin vurgulanmış bir niş bulunur. Nişin boyunca uzanan bir çeşme yalağına bu cephede de rastlıyoruz. Nişin içerisi ise lüle haricinde boş bırakılmıştır. Hazne açıklığı sivri kemerli vurgulanmış olup, nişin sağ üst köşesine yakın konumlanmıştır. Koruma amaçlı demir kapakla kapatılmış bu hazne nişin altına gelecek şekilde konumlanmış dikdörtgen niş zemine kadar iner. Doğu cephesinin sol alt kısmına yakın iki ayrı ayna taşı bulunur. Kaş kemer motifli mermer ayna taşının alt kısmında, her birinde dörder tane lüle deliği yer alır. Eski fotoğraflarda bu cephenin merkezinde bir de suluk bulunduğu görülürken akıbeti konusunda bilgi yoktur.

Batı cephesinde dikdörtgen çerçeve içerisinde yüzeyden yaklaşık 40 santimetre derinlikte vurgulanmış iki niş bulunur. Birbirine paralel konumlanmış her iki niş de sivri kemerlidir. Nişlerin biri cephenin ortasına konumlu, diğeri sola yanaşıktır. Bu nişlerin sola yanaşık olanında ayna taşı bulunmaz. Ortadaki ise üzerinde yer alan bir lüle haricinde sade tutulmuş ayna taşına sahiptir. Her iki nişin de ortasında yaklaşık yarım metre genişlik ve derinliğe sahip iki yalak bulunur. Yol çalışmaları sırasındaki kaldırım yükseltmeleri sebebiyle soldaki yalak kot seviyesinde kaybolmaya meyletmiştir. Ayrıca batı cephesinin sağına konumlu ve yerden yaklaşık bir metre yüksekte; selvi, karanfil motifli basit süslemelere sahip bir ayna taşı daha göze çarpmaktadır.

Dönem özelliklerini nispeten korumuş Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi’nin güney cephesindeki 6 satırlık yapım kitabesinde okunabilen bölümler şöyledir :

• Cenab Mustafa Paşayı Ekrem   / Vezir-i Padişah mesned ara                

• Odur Piraye-i bend şahidi mülk  / Odur kaim makam adil-pira                

• Akıtdı Edirne şehrine bir su  / Kim etdi cer’asın …………               

• Göründü feyz-i ism Mustafadan  / Medine Edirne ma’ayn-ı …              

• Atallahü ……………………….   / Adamullah ikbale ve ebka               

• …………feyz tarih şanı  / Ceriü’l ayn ………… selsebila  

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Kimdir ?

Kara Mustafa Paşa 1634 yılında Merzifon’un Marinca köyünde doğdu. Bölgenin sipahi ileri gelenlerinden biri olan Oruç Bey’in oğludur. Annesi Abide Hatundur. 4 yaşında yetim kalmıştır. Babasının yakın arkadaşı Köprülü Mehmet Paşa tarafından yaşıtı Köprülü Fazıl Ahmet Paşa ile birlikte yetiştirilmiştir. Daha sonra Köprülü Mehmet Paşanın kızı ile evlenerek damadı olmuştur.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Edirne ile olan ilişkisi, Edirne’yi çok seven ve vaktinin çoğunu İstanbul yerine Edirne’de geçiren IV. Mehmet’ten sebep görülebilir. Lehistan, Kırım ve Balkanlar yönüne yapılan seferlerde görev alan Kara Mustafa Paşa askerliği kadar devlet tecrübesi de edinmiştir. Sadrazam Fazıl Ahmet Paşa’nın ölümü üzerine 3 Kasım 1676 yılında Edirne’de sadrazamlığa getirildi. Zamanının önemli bir kısmı Ruslarla olan sorunlarla boğuşmak ve Çehrin Savaşları denilen seferlerle geçti. Büyük bir iştahla çıktığı II. Viyana kuşatması ise kuşatmanın uzaması sebebiyle onun sonunu hazırladı. Viyana bozgunu üzerine Sultan IV. Mehmet bir hatt-ı şerifle kapıcılar kahyasını Belgrad’a göndererek Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’yı 25 Aralık 1683 tarihinde idam ettirdi.

Kaynak : Edirne Çeşmeleri / Murat KARADEMİR