Trakya’da Örnek Bir Sağlık Kampı Uygulaması; Azat Obaları
Henüz taze bir fidan olan cumhuriyetin derine kök salabilmesi için; yapılan devrimler kadar, savaşlarla yıkımlar yaşamış ülkenin yeniden imar-iskanı, abad hale getirilmesi, halkın sosyo-kültürel hedeflerle kalkınmasının önünün açılması gerekiyordu.
Bunun temininde en büyük yararlılık şüphesiz 1927-35 yılları arasında dört özel bölgede kurulmuş olan Umum Müfettişlikleri eliyle sağlanmıştır. 1947’de işlevsiz hale gelen Umum Müfettişlikleri, 1952 yılında ilgili yasanın yürürlükten kaldırılmasıyla tasfiye edilmiştir.
Bu bölgeler arasında, yöre insanının belleğinde hala derin hatıralar barındıran Kazım DİRİK Paşa’nın samimi gayretleri ile özdeşleşen “Trakya Umumi Müfettişliği” özel bir yere sahiptir. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden Dr. Murat BURGAÇ 2010 yılında kabul edilen “Trakya Umumi Müfettişliği” isimli doktora tezinde, Trakya’ya yeni bir ruh üfleyen bu yapılanmayı tüm yönleriyle ele aldı.
Trakya’nın zaman marifetiyle unutmaktan muzdarip hafızasını tazeleyen bu çalışmada hepsi bir birinden değerli özel bölümler yer alıyor. Bunlardan bir tanesi, yörede yürütülen sağlık çalışmalarının özetlendiği bölüm. Sağlık başlığı altında ele alınan en çarpıcı araştırmalarından biri ise, “Azat Obaları…”
Sayın Dr. Murat BURGAÇ büyük incelik ve tavzu gösterip, Trakya’ya değer katan çalışmasından “Azat Obaları” isimli bölümü Trakya Gezi Rehberi okuyucuları ile paylaştı. Sizi değerli okuyucularımızı zamanın kapısını aralayan bu değerli çalışmayla baş başa bırakıyor, Sayın BURGAÇ’a teşekkürlerimizi iletmeyi bir borç biliyoruz.
Dr. Murat BURGAÇ Kimdir ?
Murat BURGAÇ, 1978 yılında Adana’da doğdu. İlk ve Ortaöğrenimini Adana’da tamamladıktan sonra 1996 yılında Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünde lisans öğrenimine başladı. Haziran 2000’de lisans öğrenimini tamamladı. Aynı yıl Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Anabilim Dalında Yüksek Lisans programını kazandı. 2004 yılında “Çifteler Köy Enstitüsü” adlı tezinin kabulüyle “Bilim Uzmanı” unvanını aldı. Eylül 2004’de Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Anabilim Dalında Doktora programına kabul edildi. Aralık 2006’da Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak çalışmaya başladı. 2010 yılında “Trakya Umumi Müfettişliği” adlı tezinin kabulüyle öğrenimini tamamladı ve “Doktor” ünvanını aldı. Halen aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. BURGAÇ’ın “Trakya Umumi Müfettişliği” isimli çalışması Atatürk Araştırmaları Merkezi’nce kitaplaştırılarak, kurumsal web siteleri üzerinden önümüzdeki günlerde e-satış kanalıyla okuyucusuyla buluşturulacaktır.
________________________________________________
Cumhuriyet Döneminde Trakya’da Örnek Bir Sağlık Kampı Uygulaması
AZAT OBALARI
Milli Mücadelenin başarıya ulaşmasından ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra pek çok alanda olduğu gibi sağlık alanında da önemli atılımlar gerçekleştirildi. Nitekim Cumhuriyetin ilanından itibaren geçen 10 yıl içinde; sağlık hizmetlerinin genelleştirilmesi ve yaygınlaştırılması, sağlık personeli sayısının arttırılması, bulaşıcı hastalıklarla etkin bir şekilde mücadele edilmesi gibi pek çok başarı kazanıldı.
Bu dönemde sağlık alanında yapılan çalışmalar içinde, çocuk sağlığına yönelik atılımlar özel bir öneme sahipti. Bebek, çocuk ölümlerinin ve hastalıklarının önüne geçmek, onların sağlıklı bir şekilde yetişmelerini sağlamak, Cumhuriyet dönemi sağlık politikasının temel prensiplerinden biriydi. Cumhuriyet hükümetleri bu düşünceden hareketle yurdun çeşitli yerlerinde çocuklara yönelik sağlık kurumları ve bakım evleri açtı.
Cumhuriyet döneminde, çocuk sağlığını korumak ve daha sağlıklı bir kuşak yetiştirmek amacıyla uygulamaya konulan önemli projelerden biri de Trakya’daki “Azat Obaları”ydı. Azat Obaları; okulların “azat” yani tatil döneminde açılan bir çeşit sağlık kampıydı. Trakya’da Azat Obaları uygulamasının fikir babası ve uygulayıcısı, Cumhuriyet döneminin başarılı idarecilerinden biri olan, dönemin Trakya Umumi Müfettişi Kazım DİRİK Paşa’ydı.
Bölgedeki hastalıklı ve cılız köy çocuklarının seçilerek alındığı bu kamplarda; düzenli ve dengeli bir beslenme programı uygulanıyor ve böylece bu çocukları sağlıklarına kavuşturmak daha gürbüz hale gelmelerini sağlamak amaçlanıyordu. Bu çalışmada; Trakya’da 1936–1938 yılları arasında açılan ve “Azat Obaları” adı verilen bu sağlık kampları ele alınmış ve irdelenmiştir.
[singlepic id=106 w= h= float=center]
Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hareketleri
Ulusal Bağımsızlık Mücadelesi’nin başarıya ulaşmasından ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulmasından sonra, yeni devle tin kurucuları, ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardaki sorunlarına titizlikle eğilmeye başladı. Bu dönemde önemle ele alınan sorunlardan biri de sağlık sorunuydu. Daha Milli Mücadele döneminde ülkede bir sağlık bakanlığı (1) kurarak bu konudaki hassasiyetlerini açıkça ortaya koyan cumhuriyet kadrosu; sağlık işini devletin temel görevlerinden biri olarak değerlendirmekteydi. Nitekim Mustafa Kemal Paşa 1 Mart 1922’de, Meclisin üçüncü toplanma yılının açılışında yaptığı konuşmada;
“Efendiler! Milletimizi asayiş-i tam halinde yaşatmak nuhbe-i âmâlımız olduğu gibi, onun sıhhatine itina etmek ve vesaiti mevcudemiz nispetinde âlâm-ı içtimaiyesine çaresâz olmak da hükümetimizin cümle-i vezaifindendir (2).” sözleriyle, bu düşünceyi açıkça dile getirmişti.
Cumhuriyeti kuran kadronun sağlık konusundaki bu hassasiyeti, 1930 yılında çıkarılan “Umumi Hıfzısıhha Kanunu”nun 1. maddesinde;
“Memleketin sıhhi şartlarını ıslah ve memleketin sıhhatine zarar veren bütün hastalıklar ve sair muzır âmillerle mücadele etmek ve müstakbel neslin sıhhatli olarak yetişmesini temin ve halkı tıbbi ve içtimai muavenete mazhar eylemek umumi devlet hizmetlerinden-dir (3).” hükmü ile yasal ifadesine kavuşturuldu. Bu anlayış, yeni devletin dayandığı en temel ilkelerden olan “halkçılık” ve “devletçilik” ilkelerine de uygun hatta bu ilkelerin gereklerindendi.
Bu düşünceden hareket eden Cumhuriyet hükümetleri; Cumhuriyetin ilk 10 yılı içinde, ülkedeki sağlık kuruluşları ve sağlık personeli sayısını arttırdı. Vilayet idareleri tarafından finanse edilen hastanelere rehberlik etmek amacıyla; Ankara, Sivas, Erzurum ve Diyarbakır’da “Numune Hastaneleri” açtı. Her yıl binlerce vatandaşın ölümüne neden olan sıtma, verem, frengi, trahom gibi salgın hastalıklara karşı “mücadele teşkilatları” kurdu ve bu hastalıklara karşı amansız bir mücadele yürüttü. Böylece, ülkedeki sağlık sorununun çözümünde önemli başarılar elde edildi (4).
Cumhuriyet hükümetlerinin özenle üzerine eğildikleri alanlardan biri de çocuk sağlığıydı. Bebek, çocuk ölümlerinin ve hastalıklarının önüne geçmek, onların sağlıklı bir şekilde yetişmelerini sağlamak, Cumhuriyet dönemi sağlık politikasının temel prensiplerinden biriy-di. Bu alanda yapılan çalışmalar; yeni devletin temel ilkelerine hizmet edeceği gibi, Cumhuriyetin emanet edileceği neslin daha sağlıklı ve gürbüz bir hale gelmesi, ayrıca ülkede hedeflenen nüfus artışının gerçekleştirilebilmesi için de son derece önemliydi.
1925 yılında Ankara ve Konya’da “Doğum ve Çocuk Bakım Evleri” adıyla 20’şer yataklı sağlık kurumları açılarak bu konuda büyük bir adım atıldı. İlerleyen yıllarda; Malatya’da, Kars’ta, Erzurum’da, Adana’da, Çorum’da, Balıkesir’de ve Van’da da “Doğum ve Çocuk Bakım Evleri” açılarak toplam sayı dokuza çıkarıldı.
Ayrıca “Umumi Hıfzıssıhha Kanunu” hükümleri gereğince, nüfusu yoğun olan illerde, Belediyelere, “süt çocuğu ve mektep çocukları muayene ve müşavere evi” açma yükümlülüğü getirildi. 1930–1933 yılları arasında; üçü İstanbul’da, biri Aydın’da ve biri de Balıkesir’de olmak üzere toplam beş “süt çocuğu ve mektep çocukları muayene ve müşavere evi” açıldı (5).
Azat Okulları
Cumhuriyet döneminde, çocuk sağlığını korumak ve daha sağlıklı bir kuşak yetiştirmek amacıyla uygulamaya konulan önemli projelerden biri de Trakya’daki “Azat Obaları”ydı. Azat Obaları, okulların “azat” yani tatil döneminde; açık, temiz havalı yerlerde açılan, bir çeşit sağlık kampıydı. Trakya’da Azat Obaları uygulamasının fikir babası ve uygulayıcısı, dönemin Trakya Umumi Müfettişi Kazım DİRİK Paşa’ydı (6). Kazım Dirik; bu uygulamanın Avrupa ülkelerinde başarıy- la yürütüldüğünü görmüş ve ilk kez 1935 yılında, İzmir Valiliği döneminde, “Çocuk Yurtları” adıyla bu uygulamayı başlatmıştı (7). İzmir’de başarıyla yürüttüğü bu girişimi, Trakya çocukları için de uygulamaya koymak isteyen DİRİK, Trakya Umumi Müfettişliği’ne atandıktan hemen sonra bu konuda ilk çalışmaları başlattı.
Nitekim Onun, 9 Ağustos 1935’de umumi müfettişliğe atanmasından (8) kısa bir süre sonra, yerel gazetelere; 1936 yazında bölgede Azat Obaları uygulamasına başlanacağı ve bu kapsamda Trakya’nın en güzel tatil alanlarında, yaylalarında ve plajlarında toplam 20 Azat Obası açılacağı haberleri yansıdı. Obalara; bölgedeki hastalıklı ve cılız çocuklar alınacak ve bunlar iki ay süresince programlı bir şekilde kamp yaparak sağlıklarına kavuşturulacaktı. “Temiz hava, iyi su, bol gıda ve eğlence, programın anahatları” olacaktı (9).
Azat Obaları, Umumi Müfettişlikçe hazırlanan “Trakya’nın 5 Yıllık Köy Kalkınma Programı”na da girdi ve 1936 yılından itibaren Trakya’nın dört vilayetinde Azat Obaları açılması programa bağlandı. Bu iş, Umumi Müfettişlikten verilen emirlere göre Haziran ve Temmuz aylarında yapılacaktı ve 5 yıllık program doğrultusunda her yıl aynı tarihlerde bölgenin değişik yerlerinde obalar açılmaya devam edilecekti (10).
Azat Obaları; bir yandan bölge çocuklarını hastalıktan, muhtemel bir ölümden kurtaracak ve bölge nüfusunun artmasına yardımcı olacak bir uygulama, diğer yandan da Cumhuriyet rejiminin köye ve köylüye yönelik bir hizmeti olarak değerlendirilmekteydi. Nitekim Trakya Umumi Müfettişliği, niçin Azat Obaları açmak istediklerini şu sözlerle açıklıyordu:
“Trakya bölgesi köy çocuklarından, okulda bulunan ve bakımsızlık yüzünden zayıf, kansız ve yorgun olan yoksul yavruları kuvvetlendirmek, onları vücutça sağlam bir hale getirmek, en önemli işlerimizden biridir. Büyük Türk Rejimine candan bağlı bulunan Türk köylüsünün kıymetli yavrularını kurtarmak Cumhurluk hükümetinin güttüğü siyasanın ana hatlarındandır. Bu erge iledir ki bu yıl içinde Trakya’nın dört vilayetinde Azat Obaları adını verdiğimiz, çocuk bakma ve kuvvetlendirme yurtları açılacaktır (11).”
Umumi Müfettişlik, açılacak Azat Obalarının çeşitli giderleri için her vilayet bütçesine 500’er lira ödenek konulmasını ayrıca köy büt-çelerinde de Azat Obaları için gider kalemi ayrılmasını sağladı. Böylece obalardaki muhtaç çocukların yeme-içme, giyim gibi çeşitli gereksinimleri karşılanabilecekti. Ardından da yayınladığı bir bildirimle; Azat Obalarının nerelerde açılacağı, kimlerin obalara kabul edile- ceği ve obaların ne şekilde işleyeceği gibi hususları ayrıntılı olarak belirledi (12).
Buna göre Azat Obaları; Kuzey rüzgârını almayan, “havası bol, suyu iyi, meyvesi zengin” ve özellikle okulu ve telefonu olan köylerde açılacaktı. Eğer oba deniz kenarında açılacaksa, sert rüzgârlara karşı korunaklı ve plajı olan yerler tercih edilecekti. Obalar çevresinde bataklık, sazlık ve göl bulunmamasına çok dikkat edilecekti.
Tüm bu noktaları dikkate alan Trakya Umumi Müfettişliği, Edirne’de Karaağaç; Çanakkale’de Merkez, Gelibolu, Biga, Lapseki ve Bayramiç ilçeleri; Kırklareli’nde Demirköy, Sergen, Hediye, Elmacık ve Hoh ça köyleri; Tekirdağ’da Sütlüce ve Velimeşe köyleri ile Malkara, Şarköy, Hayrabolu ilçelerini, bölgede açılacak Azat Obaları için en uygun yerler olarak saptadı (13).
Obalara yalnızca, obalardan faydalanması en uygun görülen köy çocukları kabul edilecekti. Bunun için çocuklar, Hükümet veya Belediye doktorları tarafından sıkı bir sağlık kontrolünden geçirilecek, boyun bezlerinde şişkinlik, sıtma gibi hastalıklar sonucu cılız kalmış çocuklar seçilecekti. Ancak seçilenler arasında, bulaşıcı göğüs hasta- lığı olmamasına dikkat edilecekti. Seçilecek çocukların yaşıt olmasına da özen gösterilecekti. Çocukların seçim işi her yıl 1 Hazirana kadar bitirilecek, seçilen çocukların isimleri kaymakamlıklardan valiliklere bildirilecekti. Bu bilgilerin birer örneği de Umumi Müfettişliğe gönderilecekti (14).
Obalara kabul edilen her çocuğun sabun, diş fırçası, el ve yüz havlusu, tarak, çatal, bıçak, kaşık, tabak, yatak, örtü, yastık ve yedek çamaşırı olacaktı. Bunları kendi olanakları ile temin edemeyen ço- cukların bu gereksinimleri; köy bütçelerinin gider bölümünün 13. maddesine konulan paralardan karşılanacak ve ilgili köyün demirbaşına kaydedilmek suretiyle çocuklara verilecekti (15).
Çocuk sayısı 30’a kadar olan obalarda bir, 30’dan fazla olanlarda iki öğretmen görevlendirilecekti. Görevlendirilecek öğretmenlerin seçiminde de zayıf ve yorgun olanlar tercih edilecekti. Böylece oba-lar, hem öğrenciler hem öğretmenler için yararlı olacaktı (16).
Obaların idaresi; bir komisyon tarafından yürütülecekti. Bu komisyon; Hükümet veya Belediye doktoru; Milli Eğitim Müdürlüğü’nden, Belediye’den ve Halk Partisi’nden seçilmiş birer kişi ve kampın kurulduğu köyün muhtarından oluşacaktı. Komisyonun başkanlığını vilayet merkezlerinde sağlık müdürleri, ilçelerde ise kaymakamlar yapacaklardı. Komisyonun en önemli görevi Azat Obalarının erzak gereksinimini sağlamaktı ve bunun için, özel idareler ve köy bütçelerinde Azat Obalarına ayrılmış paraları kullanabilecekti (17). Ayrıca obaya bir gramofon ve yeteri kadar hamak sağlamak da komisyonların görevleri arasındaydı (18).
Obalar için gerekli erzaklar tamamlandıktan sonra ilgili obanın bağlı olduğu köydeki “Köy İhtiyar Heyeti”, bunları toplayacak; miktar ve cinslerini yazarak Azat Obalarının öğretmenlerine bildirecek ti. Bu erzaklar köyde uygun bir odada muhafaza edilecek bu odanın kapısı obadaki öğretmenin mührü ile mühürlenecekti (19).
Azat Obaları açılmasındaki temel hedef; bakımsız, hasta, cılız köy çocuklarını, sağlıklarına kavuşturmak, onları gürbüz hale getirmek olduğundan; çocukların düzenli ve dengeli beslenmelerine büyük önem verilmekteydi. Bu nedenle de haftalık yemek çizelgelerinin yapılması, bu listelerdeki yemek çeşitlerinin bir örnek olmaması ve çocukların aynı yemeklerden bıktırılmamasına dikkat edilmesi kararlaştırılmıştı. Müfettişlik, yayınladığı bildirimde örnek bir yemek çi-zelgesinin nasıl olması gerektiğini de açıklamıştı.
Buna göre;
- Ekmek,
- Bal, pekmez ve reçelden biri
- Peynir veya zeytinden oluşacaktı.
- Süt verildiği günlerde bal ve benzeri verilmeyecekti.
Öğle Yemeği;
- Etli sebze
- Pilav ya da makarna
- Meyve
İkindi Kahvaltısı;
- Ekmek, çay, peynir veya zeytin
Akşam yemeği;
- Etli sebze, soğuk yemekler ve meyveden oluşmaktaydı.
Bu gıda maddelerinin ne miktarda verileceği de belirlenmişti. Buna göre çocuk başına verilecek gıda miktarları öğünlere göre şu şe kildeydi (20):
Kahvaltılarda Verilecek Gıda Miktarları
- Bal, pekmez 40 gram
- Şeker 25 gram
- Peynir 35 gram
- Çay 2 gram
- Zeytin tanesi 80 gram
- Şeker 15 gram
- Süt 240 gram
- Eğer kahvaltıda çorba verilecekse, çorbanın içinde 30 gram pirinç ve yeterli tuz olacaktı ve çorba, et suyuyla yapılacaktı.
Öğle ve Akşam Yemekleri
- Etli Sebzeler (öğle ve akşam iki kez)
- Zeytinyağlı Yemekler
- Et 250 gram
- Zeytinyağı 40 gram
- Yaş sebze 350 gram
- Kuru sebze 150 gram
- Pilav: pirinç veya bulgur 100 gram,
- Sadeyağ 50 gram.
- Tuz ve soğan 20’şer gramdır ve o günkü yemeklerin hepsi içindir.
- Taze meyve: 350 gram
- Hoşaflık: Kuru meyve 50 gram, yaş meyve 150 gram, şeker 60 gram
- Ekmek: Kahvaltılarda 100’er gram, yemeklerde 200’er gram.
Yemek işinin organize edilmesinden öğretmen sorumluydu. Oba lardaki öğretmenler her gün sabah saat dokuza kadar, obadaki çocuk sayısını ve o gün pişirilecek yemeği göz önünde bulundurarak, ne kadar erzak gerektiğini hesaplayacak ve kendi sorumluluğunda bulunan “erzak odası”ndan bunları sağlayarak aşçılara verecekti.
Obalardaki çocukların bol gıdayla beslenmelerine ve kilo almasına çok önem verildiğinden, çocukların her 15 günde bir tartılması, tartım sonuçlarının da bir çizelge haline getirilerek, il sağlık müdürlüklerine ve oradan da Valiliklere gönderilmesi emredilmişti. Obalardaki çocukların düzenli olarak sağlık kontrolünden geçirilmesi işi de organize edilmişti. Nitekim her oba için bir “hükümet doktoru” belirlenmiş ve bu doktorların haftada en az bir kez obaları ziyaret ederek çocukları kontrolden geçirmesi kararlaştırılmıştı. Bunun dışında, çocuklardan birisi hastalandığında özellikle de ateşli bir hastalığa yakalandığında veya bir kaza sonucu yaralanma sakatlanma gibi bir durum söz konusu olduğunda telefonla hükümet doktoru çağrılacaktı. Hükümet doktoru böyle bir çağrı karşısında derhal obaya giderek gereken tedbirleri almakla yükümlüydü (21).
Obalardaki “yemek, içmek, gülmek, söylemek ve müzikle eğlenmek, duş ve banyo gibi işler bir programa bağlı(ydı)” ve bu program şöyleydi (22):
Saat :
- 08.00–09.00 Kalkma, tuvalet, kahvaltı
- 09.00–11.00 Hafif oyunlar
- 11.00–13.00 Öğle yemeği
- 13.00–17.00 Rahatlama, uyku, akşam kahvaltısı
- 17.00–19.00 Hafif oyunlar, geziler
- 19.00–20.00 Rahatlama, akşam yemeği
- 20.00–22.00 Okuma, kısa söylevler, monolog, müzik
- 22.00 Uyku
Hazırlıklar tamamlandıktan sonra; 1936 yılının Haziran ayında ilk uygulama başlatıldı ve Trakya’nın dört vilayetinde toplam 16 Azat Obası açıldı. Buralara 500’den fazla, hasta ve bakımsız köy çocuğu alındı (23). Obaların masrafları vilayet bütçelerine konulan paralardan karşılandı. Ayrıca köy bütçeleri de obaların masraflarına, ürün ve biraz da para ile ortak olmak suretiyle ulusal ve sosyal işe katkı sağla dı (24). Böylece obaların yiyecekleri, giyecekleri, ilaçları, her türlü gereksinimleri sağlandı. Bölgenin en temiz havalı ve en iyi suya sahip yerlerinde açılan bu obalarda çocuklar; bol gıdayla beslendikleri gi- bi, her on beş günde bir de “onursal doktorları” tarafından muayene edilerek düzenli sağlık taramalarından geçirildi. Obanın sonunda “köy yavruları”; ortalama iki ila altı kilo alarak ailelerinin yanına döndüler (25).
İlk uygulamadan alınan başarılı sonuçlar,Umumi Müfettişlik tarafından çıkarılan “Trakya Dergisi”nde şu sözlerle ifade ediliyordu:
“Bütün Avrupa memleketlerinden tutunuz da Balkanlara varıncaya kadar her memleket cılız, yorgun ve hastalıklı çocuklarını iklim şartlarına göre muhtelif mevsimlerde deniz boylarına, dağlık yerle re çıkararak bir rejim altında bulundurmakta ve böylelikler ileride yurt ve ulus için her biri ayrı ayrı branşlarda bir varlık olmaya namzet çocuklarını kurtarmak için her türlü vasıtalara başvurmaktadı lar. İzmir’den sonra Trakya’da ilk defa tatbik olunan ve bu yıl Trakya’da beş yüzden fazla köy çocuğunun sıhhatini kurtar(mıştır) (26).”
Ertesi yıl Azat Obalarının daha da yaygınlaştırılması ve bu obalar- dan yararlanan çocuk sayısının arttırılması planlandı. Nitekim Umumi Müfettiş Kazım Dirik, 1937 yılında bölge dahilinde toplam 20 oba açılması için gerekli hazırlıkların yapılmasını Vilayetlere bildirdi (27). Bu obalara 800 çocuğun alınması öngörülmekteydi (28). Ancak açılması planlanan 20 obadan ancak 14’ü açılabildi ve bu obalara 463 çocuk alındı (29). Kampın sonunda, bu çocuklardan “421’i, 1.25 ile 4.250 kg arasında değişen oranlarda kilo aldı (30)” ve daha gürbüz, daha sağlıklı bir halde yuvalarına döndü.
Azat Obalarında uygulanan program; yalnızca çocuklara temiz hava ve bol gıda sağlayarak onları daha gürbüz hale getirmeyi değil, aynı zamanda bu çocukların ruhunu canlandırmayı da hedeflemek- teydi. 1937 yılında açılan bir obanın Umumi Müfettişliğe gönderdiği raporda şöyle denilmekteydi:
“Obanın çocuklara yalnız temiz hava ve bol gıda vermekle kalmayarak, çocuğun bedenine ve ruhuna canlılık, hareket ve neş’e katmak gayesiyle tanzim edilen program muntazaman tatbik edilmiştir. Programa göre yapılan günlük işler arasında orman gezintilerine, tabiat tetkiklerine, muhitin iş hayatını tebarüz ettiren çalışma şekillerinin incelenmesine, nebat, çiçek ve haşare koleksiyonları yaptırılmasına, elişleri faaliyetine, bilhassa örgü işlerine önem verilmiş, çocukların boş zamanları eğlenceli iş çeşitlerile doldurulmuştur. Geceleri; müzik, ront, müsamere, hikaye ve salon oyunları ile geçmiştir. Obanın çocuklardan kurulmuş müsamere ve eğlence kolu hemen her akşam için başka bir programla geceleri neş’e ve haz dolu bir şakraklıkla geçirtmiştir (31).”
1938 yılında Azad Obalarının sayısı arttırılamamakla birlikte obalara alınan çocuk sayısında %50’ye varan bir artış gerçekleştirildi. 1938 yılında açılan obalar ve aldıkları çocuk sayıları şöyleydi (32):
SIRA | OBANIN YERİ | OBANIN MEVCUDU |
1 | EDİRNE ( Karaağaç ) | 30 |
2 | EDİRNE ( Keşan ) | 25 |
3 | KIRKLARELİ / VİZE ( Sergen ) | 84 |
4 | ÇANAKKALE / LAPSEKİ ( Çardak ) | 50 |
5 | ÇANAKKALE / BİGA ( Çanpazarı ) | 50 |
6 | ÇANAKKALE / EZİNE ( Geyikli ) | 50 |
7 | ÇANAKKALE 7 ECEABAT | 50 |
8 | TEKİRDAĞ / ÇORLU ( Velimeşe ) | 40 |
9 | TEKİRDAĞ / EREĞLİ | 40 |
10 | TEKİRDAĞ ( Barbaros ) | 51 |
11 | TEKİRDAĞ ( Yaylagüne ) | 30 |
12 | TEKİRDAĞ / HAYRABOLU ( Çerkesmüsellim ) | 20 |
13 | TEKİRDAĞ / SARAY | 60 |
14 | TEKİRDAĞ / ŞARKÖY ( Mürefte ) | 30 |
Obalar Temmuz ayının başından Ağustos ayının sonuna kadar iki ay devam etti. Obalara katılan 610 çocuktan 568’i; bir ila sekiz arasında değişen oranlarda olmak üzere kilo aldı. Yaşadıkları vilayetlerin değişik köylerinden pek çok farklı kişiyle tanışıp yeni arkadaşlıklar kuran bu çocuklar, köylerine; sağlam, kuvvetli ve neşeli olarak döndüler (33). Obalardaki temiz hava, bol gıda ve düzenli sağlık kontrolleri sayesinde; “cılız, bakımsız” çocukların kilo almaları sağlandığı gibi, hastalıklı çocukların sağlığına kavuşması da sağlandı.
Örneğin 1937 yılında Kırklareli’nde açılan “Sergen Azat Obası”na gelen 86 çocuk- tan 20’si sıtmalıydı, 4’ünün de başlarında çeşitli yaralar vardı. Obada geçirdikleri 1 aydan sonra ise sıtmadan eser kalmadığı gibi başları yaralı çocuklar da iyileşti (34).
Azat Obalarında; çocuklarda olumlu davranış ve alışkanlıklar kazandırılması da sağlandı. Nitekim Sergen Azat Obası’ndan gönderilen rapora göre obada kaldıkları süre boyunca çocuklara;
- Kendi işlerini kendileri görmek
- Sözde, harekette, işte; neş’e ve serbestlik
- Temizlik ve düzen
- Çatalla yemek yemek ve bıçak kullanmak, karyolada yatmak, yatak düzeltmek, elbise giymek, elbiselerini çıkarıp asmak, çamaşır derlemek, yırtık sökük dikmek vb.
- Elbirliği ile iş yapmak, yardımlaşma zevki ve alışkanlığı
- Arkadaşlık sevgisi
- Toplu yaşama zevki, toplu eğlence zevki
- Eğlence icadı,
- Boş zamanlarını hoş geçirmeye çalışma, gibi davranış ve alışkanlıklar kazandırılmıştı.
1939 yılından itibaren Trakya Umumi Müfettişliği Bölgesi’nde Azat Obası açıl(a)mamıştır. Elimizde somut bir veri bulunmamakla birlikte bu durumun nedeni, İkinci Dünya Savaşı’nın Türkiye üzerindeki olumsuz etkisi olsa gerektir. Savaş nedeniyle Azat Obalarına bütçe ayırmanın olanaksız hale gelmiş ve uygulamanın sona ermiş olması kuvvetle muhtemeldir. Benzer bir gelişmenin İzmir’deki “Çocuk Kampları” için de yaşandığını görmek, bu kanıyı güçlendirmektedir (35).
Genel olarak Cumhuriyet yönetiminin, özel olarak ise Trakya Umumi Müfettişliği’nin çocuk sağlığına verdiği önemin bir göstergesi olan Trakya’daki Azat Obaları; Cumhuriyetin emanet edileceği neslin daha sağlıklı bir hale getirilmesi açısından son derece başarılı bir uygulama olmuş ayrıca hasta ve zayıf çocukları muhtemel bir ölümden kurtararak nüfus artışına da katkı sağlamıştır.
Bunların yanı sıra; çocukluk yılları boyunca deniz kenarında ya da bir yaylada kamp yapma şansını yakalayamayacak yoksul köy çocuklarını, bu olanağa kavuşturmuştur. Tüm bu yönleriyle Obalar; Cumhuriyet re jiminin fakir Türk köylüsüne verdiği değerli hizmet; yeni devletin en temel ilkelerinden olan halkçılık ve devletçilik ilkeleri doğrultusun- da yürütülmüş örnek bir uygulama olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.
KAYNAKLAR :
- 1 Büyük Millet Meclisi’nin açılmasından hemen sonra, 1 Mayıs 1920’de, Meclise sunu lan, “Heyet-i İcraîyenin Suret-i Teşekkülü” hakkındaki kanun tasarısında, kurulacak bakanlıklar arasında, “Sıhhiye ve Muâvenat-ı İçtimaîye Vekâleti”ne yer verilmiş ve tasarının ka- bulüyle ülkede ilk defa bir sağlık bakanlığı kurulmuştur. Konu hakkında söz alan vekillerden hepsi böyle bir bakanlığın kurulmasındaki önemi belirten konuşmalar yapmıştır.
- Ayrıntılı bilgi için bkz., Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC) Devre(D).1 Cilt(C).1, Ankara: TBMM Matbaası, 1940, sayfa (s).163-167 .
- 2 TBMMZC, D.1 C.18, Ankara: TBMM Matbaası, 1959, s. 3.
- 3 “Umumî Hıfzısıhha Kanunu”, Madde: 1, Düstur, Üçüncü Tertip, C.11, Ankara: Baş- vekâlet Müdevvenat Matbaası, 1930, s. 324.
- 4 1923–1933 yılları arasında sağlık alanında başarılan işler hakkında ayrıntılı bilgi ve sa- yısal veriler için bakınız; Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Sağlık Çalışmalarında Kırk Yıl (1922–1962), Hazırlayan: Yusuf Tunca, Ankara: Kardeşler Matbaası, 1964, s. 17–22, 61–62, 78–80; Gencay Gürsoy, “Sağlık”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c.7, İstanbul: İletişim Yayınları, 1983, s. 1720–1722; Hakimiyet-i Milliye, 29 Birinciteşrin (Ekim) 1933, S. 4441, s. 61–65; Akşam, 29 Teşrin-i evvel (Ekim) 1933, S. 5408, s. 24; Milliyet, 29 Teşrin-i evvel (Ekim) 1933, S. 2773, s. 37–38; Son Posta, 29 Birinciteşrin (Ekim) 1933, S. 1173, s. 14–15.
- 5 Cumhuriyetin 10. yılına kadar geçen süre içinde; Doğum ve Çocuk Bakım Evlerinde 931’i yatırılmak suretiyle, 88.002’si ise ayakta olmak üzere yaklaşık 90 bin; süt çocuğu ve mektep çocukları muayene ve müşavere evlerinde ise 41.239 çocuk tedavi edilmişti. Ayrı- ca süt çocuğu ve mektep çocukları muayene ve müşavere evlerinde görevli sağlık persone- li tarafından 23.266 ev ziyareti yapılmış ve 30.305 anneye çocuk bakımı hakkında bilgiler verilmişti. Ayrıntılı bilgi için bkz., Son Posta, 29 Birinciteşrin (Ekim) 1933, S. 1173, s. 14; Hakimiyet-i Milliye, 29 Birinciteşrin (Ekim) 1933, s. 62.
- 6 Kazım Dirik hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., K. Doğan Dirik, Atatürk’ün İzinde Vali Paşa: Kazım Dirik, İstanbul: Gürer Yayınları, 2008; Reşit Soyer, General Kazım Dirik, İzmir: Yeniyol Matbaası, 1946; Meşhur Valiler, Haz: Hayri Orhun, Celal Kasaroğlu, Mehmet Belek, Kazım Atakul, Ankara: İçişleri Bakanlığı Yayınları, 1970; Mehmet Aldan, İz Bırakan Mülki İdare Amirleri, Ankara: Sevinç Matbaası, 1990; İsmail Gün-Mahmut Ankara, Kazım Dirik, İzmir: İstiklal Matbaası, 1971.
- 7 Kazım Dirik, “Hakiki Halkçılığa Doğru Çocuk Kampları”, Kültür, Yıl: 1, S. 23, 1 Birinciteşrin 1934, s. 11. İzmir’deki Çocuk Kampları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Günver Güneş, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Halkçılığa Doğru İzmir’de Çocuk Yurtları” Bilgi ve Bellek, Yıl: 1, S. 1, Kış 2004, s. 180-184.
- 8 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Bakanlar Kurulu Kararları Katalogu, Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 57.64.1,Tarih: 09.08.1935.
- 9 Buç, 22 Şubat 1936, S. 683, s. 2.
- 10 Trakya Umumi Müfettişliği Köy Bürosu, Trakya’nın 5 Yıllık Köy Kalkınma Programı, İstanbul: Devlet Basımevi, 1936, s. 17, 27, 29.
- 11 Trakya Dergisi, Yıl: 2, S. 11, Haziran 1937, s. 28.
- 12 “Umumi Müfettişliğin 4 Numaralı Bildirimi”, Trakya Dergisi, Yıl: 2, S. 11, Haziran 1937, s. 28.
- 13 A.g.y.
- 14 A.g.y.
- 15 Ag.y.
- 16 A.g.y.
- 17 Gerçi Umumi Müfettişlik tarafından yayınlanan bildirimde; Azat Obalarına kabul edilen çocuklardan maddi durumu uygun olanların, obaya, çeşitli gıda maddeleri getirmeleri; eğer bu getirilenler yetmez ise ilgili oba için kurulmuş olan komisyonun, özel idareler ve köy bütçelerinde bu işe ayrılmış paraları kullanarak, eksikleri tamamlamaları hükme bağlanmıştı. Ancak Azat Obalarına kabul edilecek çocuklar; “hasta, cılız ve bakımsız” dola- yısıyla da genellikle fakir köylü ailelerin çocukları olduğundan, durumu uygun olan çocukların getirmesi öngörülen erzaklar, fiiliyatta getirilmeyecek; obaların tüm iaşe giderleri, vilayet ve köy bütçelerinden karşılanacak ve bu işle Azat Obası İdare Komisyonları ilgilenecekti. Nitekim Kırklareli’nin Lüleburgaz ilçesinde çıkarılan “Özdilek” isimli gazetedeki habere göre, umumi müfettişliğin verdiği direktifler üzerine 1936 yılı Haziran’ında Kırklareli’nde açılan Azat Obalarındaki çocukların; yatak, çatal, kaşık, tabak ve sair eşyalar, çocuk- ların geldikleri kazanın köy bütçelerinden; iaşeleri ise özel idareler tarafından sağlanmıştı. Özdilek, 29 Haziran 1936, S. 77, s. 2.
- 18 Trakya Dergisi, Yıl: 2, S. 11, Haziran 1937, s. 29.
- 19 Ag.y.
- 20 A.g.y., s. 30.
- 21 A.g.y., s. 29.
- 22 A.g.y., s. 28, 29.
- 23 Trakya Umumi Müfettişliği Köy Bürosu, Trakya’da Köy Çocukları Azat Obaları (Kinderhaymlar), Ankara: Devlet Matbaası, 1936, s. 1; “Azat Obası”, Trakya Dergisi, Yıl: 1, S. 2, Eylül 1936, s. 22; Maarif Derleme Müdürlüğü, Trakya (Altıncı İzmir Fuarı Trakya Broşürü), Ankara: y.evi yok, 1936, s. 11.
- 24 Maarif Derleme Müdürlüğü, Trakya (Altıncı İzmir Fuarı Trakya Broşürü), s. 11.
- 25 “Azat Obası”, Trakya Dergisi, Yıl: 1, S. 2, Eylül 1936, s. 22; Trakya Umumi Mü- fettişliği Köy Bürosu, Trakya’da Köy Çocukları Azat Obaları (Kinderhaymlar), s. 1.
- 26 A.g.y.
- 27 Edirne Postası, 19 Haziran 1937, S. 652, s. 1.
- 28 Trakya Dergisi, Yıl: 2, S. 11, Haziran 1937, s. 23.
- 29 Trakya Umumi Müfettişliği Köy Bürosu, Trakya’da Azad Obaları, İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi, 1939, s. 1.
- 30 Maarif Derleme Müdürlüğü, İzmir Enternasyonal Fuarında Trakya (1938), İstan-bul: Ahmed İhsan Basımevi, 1938, s. 96.
- 31 “Kırklareli Sergen Obası Hakkındaki Rapor”, Trakya Dergisi, Yıl: 2, S. 12, Tem-muz 1937, s. 18.
- 32 Trakya Umumi Müfettişliği Köy Bürosu, Trakya’da Azad Obaları, s. 2.
- 33 A.g.e., s. 1.
- 34 Trakya Dergisi, Yıl: 2, S. 12, Temmuz 1937, s. 19.
- 35 Nitekim İzmir’de de 1939’dan sonra Çocuk Kampı açılamamıştır. Günver Güneş bunun nedenini, savaş koşulları nedeniyle vilayet bütçelerinden kamplara para ayrılmasının mümkün olamaması ile açıklamaktadır. Bkz., Güneş, “a.g.m.”, s. 192. Azat Obalarının kapanmasının yarattığı boşluk, 1944 yılında Kızılay tarafından, Tekirdağ Barbaros’ta bir “Gençlik ve Sağlık Kampı” açılmasına kadar doldurulamamıştır. Kızılay tarafından başlatılan bu uygulama da tıpkı İzmir’deki Çocuk Kampları ya da Trakya’daki Azat Obaları gibi, fakir, bakımsız ve sağlıksız çocukları iyi beslenme ve düzenli bakım sayesinde sağlıklarına kavuşturmayı, daha gürbüz hale getirmeyi hedefleyen bir uygulamaydı. Bu nedenle döne- min yayın organlarında kamplara “sıhhat kampları” da denilmekteydi. Kızılay tarafından ilk kez Kocaeli-Hereke’de denize kıyısı olan bir tepenin yamacında 1936 yılının Temmuz ve Ağustos aylarında 160 çocuğun katılımıyla açılmıştı. Kızılay, bu ilk kampın hizmete girme- sinden yaklaşık 8 yıl sonra Tekirdağ Barbaros’ta bir kamp açarak Trakya Bölgesi çocuklarının da bu hizmetten yararlanmalarının önünü açmıştır. İlerleyen tarihlerde bu kampların sayıları giderek artırılmıştır; 1946 yılında 11’e, 1949’da 13’e yükseltilmiştir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz., Taner Bulut,“Cumhuriyet’in Bir Gençlik Projesi Olarak Kızılay Kampları (1936-1950), Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, C.6, S.14, (2007/Bahar), s. 103–135.