Unutulan Bir Hıdırellez Geleneği; Hıdırellez Mayası
Zamanın damıta damıta günümüze taşıdığı gelenek ve görenekler, yöre kültürlerinin sağlam bir kimlik edinmesindeki en önemli öğelerdendir. Eksilip giden her bir değerimiz ise bizi kimliksiz, tek tipleşen bir eksene doğru savurur.
Bazı gelenek ve görenekler zamanın aşındırmasına direnemese de, onları kayıt altına almak, hatırlamak yöresel kimliklerin, en azından bir kaç kuşak daha öteye taşınmasında faydalı olabilir.
Trakya’nın renkli bahar kutlamaları içerisinde adı en üste yazılası şüphesiz Hıdırellez‘dir. Bu güçlü gelenek ne yazık ki popüler kültürün köpürttüğü birkaç ritüelinin dışında, Hıdırellez’i Hıdırellez yapan diğer öğelerini yitirmek tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Şimdilerde orta yaş üstü kuşağın hafızalarında kalan kadarıyla izlerini zamanın ötesinden yakalamaya çalıştığımız “Hıdırellez mayası” geleneği de böylesi bir Hıdırellez ritüelidir.
Çiy Mayası İle Süt Uyutmak…
Anadolu’da yörük kültüründe yer bulmuş, günümüzde Kütahya’da kısıtlı bir bölgede diri tutulmaya çalışılan bir geleneğin izlerine Trakya’nın Balkan köylerinde rastlıyoruz. Çiy mayası ile süt uyutmak, yani yoğurt mayalamak…
Kırklareli‘nin Pınarhisar ilçesine bağlı İslambeyli köyünden derlenen bu geleneği, yine bu köyde doğmuş ve halen Pınarhisar’da yaşamakta olan Aynur MAYDA‘nın kaynaklığı, kendisinden önceki kuşaklardan öğrendikleri kadarıyla sayfalarımıza taşıyoruz.
Aynur MAYDA doğup büyüdüğü köy olan İslambeyli gibi civardaki Evciler köyü, Yenice, Poyralı, Avren gibi köylerde de bu geleneğin genç kızlık yıllarına değin sürdürüldüğünü hatırladığını, şimdilerde ise bu geleneğe sahip çıkan eski kuşağın kaybolmasıyla tamamen terkedildiğini sözlerine ekliyor.
Bu Hıdırellez ritüeli gereği 5 Mayıs’ı 6 Mayıs’a bağlayan gecenin sabahı, tan vaktinde köyün çayırlarına çıkılır ve bahar otları üzerindeki çiy taneleri tahta bir kaşıkla bakır bir tasa toplanırdı. MAYDA bu işlemin mutlaka güneş doğmazdan evel; hatta eskilerin tabiriyle “Sabah ezanıyla güneşin doğması arasındaki vakit…” içerisinde yapılmasının şart olduğunu dile getiriyor. Tahta kaşık ve bakır tasın niçin kullanıldığını hatırlayamasa da bunun ritüelin bir parçası olduğunu sözlerine ekliyor.
Tasa toplanan çiy taneleri eve varınca özelliğini yitirip ari bir suya dönüşür. Hıdırellez sabahı sağılan hayvanların sütleri ( ki sütün büyükbaş yahut küçükbaş hayvandan elde edilmesiyle ilgili bir kısıtlama yoktur ) kaynatılıp mayalama sıcaklığına indirilir. Mümkünse bu sütler “bakraç” denilen yoğurt mayalama kaplarına alınıp, 1 litreye 3-4 yaşık nispetinde çiy suyu ile süt mayalanır. Yoğurt mayalarken yaptığımız gibi yürütülen bu işlem yörede “Sütü uyutmak …” tabiriyle ifade edilir.
Bu mayalama esnasında ritüelin güçlü bir olmazsa olmazı vardır. Besmelesiz mayaya çiy suyu karılmadığı gibi, süt kabına çiy mayası ancak tahta kaşıkla verilir. Sütün içine çelik yada bu neviden bir başka metal kaşık daldırılmaz.
Ardından mayalanan sütler birkaç kat peşkirle-örtüyle örtülür. Her köy evinde yanan kuzine sobanın yahut ev ocaklığının uzak bir köşesinde, mayalanma sıcaklığına yardımcı olacak derecede ılık bir ortamda mayalanmaya bırakılır.
Bu mayalanma süresi değişiklik gösterebilir. İlk tutulan maya yoğun olmaz. Bu sebeple fazla miktarda tutmak yerine ilk maya az nisbette üretilir. Üretilen maya tekrarlanarak beşinci, altıncı tekrarda alıştığımız yoğunlukta yoğurt tadına erişilir.
İlla her maya tutacak diye bir durum da yoktur. Fakat mayanın tutması o sene köy hayatının gereği olan geçim kaynaklarının ( tarla tapan işleri, hayvancılık, odunculuk vs…) bereketli olacağına işaret sayılır. Öte yandan köylerde çiy mayasını senelerce üst üste tutturan kadınların övüldüğü, bazı kadınların bunu nam olarak saydığı bu kimlikli geleneğin bir başka öğesidir.
Çiy mayası – Hıdrellez sabahı mutlaka olmak üzere – tutmadıysa takip eden üç gün süresince tekrarlanır. Bu ger.ekleşmezse çiy mayası ile yoğurt mayalamak ritüeli Hıdırellez geleneklerinden düşer. Buna gerekçe olarak da Hıdırellez geleneğinin en güçlü kaynağı olan Hızır-İlyas söylencesindeki bu ulu zatların gezdikleri bu yerlerden, çayırlardan, su boylarından bir sonraki Hıdırellez’e kadar ayrıldıkları gösterilir.
Çiy mayasından mayalanan yoğurt bir yıl boyunca kullanılacak ana maya malzemesidir. Tüm kirden aridir, tazedir, ferahtır ve bereketli olduğuna inanılır. Bundan sonra üretilecek tüm yoğurt mayaları bu ana mayadan yürüyecektir.
Varlık Mayası, Darlık Mayası…
Bu ritüelin bir diğer ayağını ise bu mayadan elde edilen yoğurdun ekşiltilip ayran yapılması ve bu ekşi ayranla ekmek mayası tutulması oluşturur. Bu işlemin de Hıdırellez‘i takip eden 7 gün içinde yapılması esas görülür. Hatta geçmiş seneden elde edilmiş maya ile elde edilen yoğurt varsa, evelki senenin bu son kullanım yoğurdunun bir gece önceden ekşitilmesi ve 5 Mayıs gecesinden ekmek mayasının tutulması daha kabul görür.
Ritüelin işleyişi şöyledir : Ekşitilmiş yoğurttan ekşi ayran elde edilir. İki tasa birer bardak elenmiş un eklenir. Havuzlandırılarak her birine ekşi ayran eklenir. Parmak uçlarıyla yavaş yavaş yedirilerek koyuca boza kıvamından bir tık daha yoğun bir hamur elde edilir. Bu kapların ağzı bir temiz bir peşkirle örtülür ve mayalanacağı sıcaklık muhafaza edilerek ikisi de cam boyunda bir yere kaldırılır.
Trakya’daki Balkan evlerinin mimari dokusunda, pencere düzleminden içeriye yarım metre kadar sokulan bir çıkıntı bulunur. Maya tutulan kaplar bu cam çıkıntılarında gece boyunca bırakılır.
Bu arada bu ritüelin en vurgulu yönünden bahsetmek gerekir. Her iki kapta maya tutulurken, kaplar ev sahibi tarafından bir nişan ile nişanlanır. Birine “Varlık mayası”, diğerine “Darlık mayası” denir ve birbirine karışmaması sağlanmış olur. Murat edilir ki ev sahibi sabah kaltığında “varlık mayası” niyetiyle tuttuğu kaptaki mayası diğerinden daha bir kabarmış, daha bir özleşmiş olsun. Hızır-İlyas Aleyhisselam’ın Allah’ın ihsanıyla bereketi evlere taksim ettiği, varlık mayası kabaranların köyde geçimlerini sağladıkları işlere bereket ineceğine, zorlukların, kemliklerin, hastalıkların bertaraf olacağına inanılır.
Eğer Hıdırellez sabahına ekşi maya elde edilmişse, Hıdırellez pikniği için kırlara, su boylarına gidilirken bu mayadan tutulan hamur işleri yapılır, konu komşuya, mahallenin çocuklarına ikram edilirdi. Yok eğer maya Hıdırellez sabahından sonra elde edilmişse, ilk cuma günü namaz ertesi hayır niyetine dağıtılırdı.
Bu ilk maya bir sonraki Hıdırellez‘e kadar hamur işlerinde kullanılacak mayadır. Her bir iş bitiminde maya bir parça un ilavesiyle çoğaltılır ya da yapılan işten bir parça kenara ayrılarak ekşi mayanın bir sonraki Hıdırellez‘e kadar devamı sağlanır. Mayasını tutturan yaşını almış, hürmet edilen kişilerden maya almak, bunun karşılığında kadına ufak hediyeler vermek ( yemiş, yumurta vb…) ritüelin bir diğer hoş tarafıdır.
Yazı : Dinçer ALABAŞOĞLU
Kaynak : Aynur MAYDA ( D. 1957 İslambeyli / 2016 Yılı itibariyle halen Pınarhisar’da yaşamaktadır )
